Koń domowy (
Equus caballus L.) - ssak
nieparzystokopytny z
rodziny koniowatych. Koń został u
domowiony w
Mezopotamii i
Chinach ok. 8-6 tys.
lat temu. Przodkiem konia domowego były prawdopodobnie
koń Przewalskiego i
tarpan oraz wymarłe
azjatyckie konie
tundrowe i
leśne. Ważna jest informacja, iż koń Przewalskiego wcale jeszcze nie wyginął, a tarpan odnajduje zamienną odmianę w
koniku polskim. Takie same z wyglądu, stają się nowocześniejszymi potomkami wymarłych tarpanów. W styczniu 2007 zespół naukowców z
Massachusetts Institute of Technology i Uniwersytetu Harvarda poinformował, że stworzył wstępną
mapę genomu konia. Wysokość konia mierzy się w
kłębie specjalną
laską zoometryczną. Niegdyś najpopularniejsze
zwierzę pociągowe, następnie
wyparte przez maszyny (zob.
traktor,
kombajn). Dziś używany w
celach rekreacyjnych, pociągowo jedynie w biedniejszych gospodarstwach. Jest źródłem
koniny.
Wyhodowano wiele ras koni. Najpopularniejsze to:
Polskie rasy koni:
Nazwy koni w zależności od wieku:
- sysak - młody koń do około 6 miesiąca życia, odżywia się głównie mlekiem matki.
- odsadek - młody koń odłączony od klaczy matki
- źrebię - młody koń poniżej 1 roku.
- klaczka - samica konia w wieku 1-3 lat.
- ogierek - samiec konia w wieku 1-3 lat.
- klacz, kobyła - samica konia powyżej trzeciego roku życia.
- ogier - samiec konia powyżej trzeciego roku życia, zazwyczaj hodowany dla rozrodu.
Inne nazwy:
Umaszczenia koni
Konie charakteryzują się wielką różnorodnością umaszczeń, które w większości przypadków nie jest cechą rasową. Wyjątkami od tej reguły są rasy: haflinger (umaszczenie kasztanowate z konopiastą grzywą i ogonem), appaloosa (umaszczenie tarantowate), konik polski (umaszczenie myszate), palomino (umaszczenie izabelowate), fiording (umaszczenie bułane) oraz koń fryzyjski (umaszczenie kare, jedyną możliwą odmianą jest mała gwiazdka na czole), albino (umaszczenie białe).
Wśród umaszczeń koni wyróżnia się:
- Umaszczenia jednolite (zasadnicze):
- maść kasztanowata - żółtaworuda lub rudobrązowa sierść, grzywa i ogon w tym samym odcieniu lub jaśniejsze, kończyny bez czarnego podpalania. Występują odmiany na kończynach i głowie.
- maść gniada - sierść brązowa od jasnej do brunatnej i prawie czarnej, grzywa, ogon i dolne odcinki kończyn - czarne.
- maść izabelowata - barwa sierści żółtawa z jasnymi kończynami. Grzywa i ogon jaśniejsze, możliwe białe odmiany.
- maść bułana - żółtawa lub popielatobura sierść z czarnymi kończynami. W ogonie i grzywie włosy czarne zmieszane z maścistymi.
- maść kara - całkowicie czarna.
- maść siwa - występuje tylko wtedy, gdy jedno z rodziców było tej maści. Po urodzeniu koń ma którąś z maści podstawowych i z wiekiem siwieje. Do pełnego osiwienia sierść składa się z włosów białych i maścistych. To czy koń będzie siwy można sprawdzić na źrebaku- ma wtedy białe włoski na powiekach.
- maść biała (zwana również "albino") - konie urodzone jako białe mają jasnobrązowe lub jasnoniebieskie oczy, różową niepigmentowaną skórę i jasne kopyta. Natomiast czerwone oczy, jak u prawdziwych albinosów, nie występują.
- maść palomino - zwana także izabelowatą. Barwa sierści, ogona i grzywy jest równego koloru, mleczno-waniliowego, kremowego. Mogą występować odmiany, choć jest to dość rzadkie.
- Umaszczenia złożone:
- maść srokata (zwana także pstrokatą, łaciatą, krasą) obok plam maści zasadniczej na skórze pigmentowanej występują białe plamy położone na skórze niepigmentowanej. Plamy te są najczęściej duże o nieregularnym kształcie obejmujące również grzywę, ogon oraz kopyta. Występują od urodzenia.
- Typy:
- Tobiano - biały koń z kolorowymi plamkami ma ciele zaczynającymi się od głowy przez klatkę piersiową, łopatki po zad, często obejmują również kłodę. Nogi białe. Jest to najczęstsza odmiana.
- Overo jest przeciwieństwem Tobiano. Białe plamki maja nieregularny kształt i postrzępione brzegi. Zaczynają się na bokach i brzuchu konia rozchodząc się przez kark, kłodę i zad.
- Tovero - połączenie dwóch pozostałych typów, lecz żeby je stwierdzić rodzice takiego konia muszą mieć dokumenty.
- maść tarantowata - na całkowicie lub częściowo białej sierści występują nieregularnie rozmieszczone niewielkie, ciemne plamy.
- Umaszczenia mieszane:
- maść dereszowata (pleśniawa) - włosy białe i maściste wymieszane są w proporcji 1:1. Głowa, szyja i kończyny mają przewagę włosów maścistych (gniadych, karych lub kasztanowatych), natomiast tułów białych. W odróżnieniu od maści siwej, dereszowate umaszczenie występuje od urodzenia. W zależności od maści zasadniczej wyróżnia się następujące odmiany: gniadodereszowata, kasztanowatodereszowata, karodereszowata, bułanodereszowata, izabelowatodereszowata. Ciekawostką jest to, że ilość włosów białych zależna jest od pory roku.
- Siwa w hreczce - na siwym koniu występują brązowe lub czarne, małe plamki.
Chody konia
Wśród naturalnych chodów konia rozróżnia się (w kolejności według prędkości):
Kłus wyciągnięty w wykonaniu siwego ogiera rasy andaluzyjskiej
- stęp - chód czterotaktowy; koń stawia nogi w kolejności: lewa tylna, lewa przednia, prawa tylna, prawa przednia. Rodzaje stępa: zebrany, pośredni, roboczy i wyciągnięty.
- kłus - chód dwutaktowy, koń stawia dwie nogi po przekątnej (prawa przednia i lewa tylna, lewa przednia i prawa tylna). Rodzaje kłusa: zebrany, pośredni, roboczy, wyciągnięty. Z punktu widzenia jeźdźca w rekreacji - kłus anglezowany, wysiadywany (ćwiczebny) lub w półsiadzie.
W jeździe rekreacyjnej oraz sportowej jeździec anglezując, powinien podnosić się z siodła w momencie, gdy koń stawia przednią, zewnętrzną nogę. W konkursach ujeżdżeniowych na czworoboku stosuje się tylko kłus ćwiczebny.
- galop - trójtaktowy chód konia (źle ułożone konie czasem galopują czterotaktem), koń stawia najpierw nogę tylną, potem dwie nogi po przekątnej, a następnie przednią prowadzącą - w zależności więc, która noga stawiana jest jako ostatnia, rozróżnia się galop na lewą i prawą nogę. Rodzaje galopu: zebrany, roboczy, pośredni, wyciągnięty. Można galopować w półsiadzie lub w pełnym siadzie.
Koń powinien galopować na tę samą nogę, w którym kierunku idzie (w lewo - na lewą, w prawo - na prawą). Jeśli tak nie jest,a jest to zamierzone mówi się, że jeździec prowadzi konia kontrgalopem. Jazda kontrgalopem jest trudnym technicznie elementem, bowiem utrudnia koniowi zachowanie równowagi. Jeśli kontrgalop nie był zamierzony to nazywamy go galopem fałszywym.
- cwał - jest najszybszym rodzajem galopu, często uważany za odrębny chód, gdyż w przeciwienstwie do innych rodzajów galopu jest czterotaktowy. Koń stawia nogi w kolejności: lewa tylna, prawa tylna, lewa przednia, prawa przednia, lub odwrotnie, po czym następuje faza lotu (na animacji).
Oprócz tych podstawowych chodów konia wyróżnia się jeszcze dwutaktowy inochód (koń stawia nogi w kolejności: prawa przednia z prawą tylną, a następnie lewa przednia z lewą tylną) oraz tölt . Istnieje również wiele chodów sztucznych,czyli wyuczonych przez człowieka np. piaff, pasaż czy stęp hiszpański.
Chody mogą być wrodzone (stęp, galop, kłus, cwał) lub nabyte (piaff, pasaż). Każdy z wymienionych powyżej chodów ma dwa rodzaje (tempa): szybki i wolny i można w nim wprowadzać modyfikacje takie jak skracanie czy wydłużanie kroku.
Uzębienie konia
Końskie zęby stale rosną, mniej więcej 4 mm rocznie. Są one systematycznie ścierane ok. 2 mm na rok, wskutek rozcierania pobieranego pokarmu. Szczęka jest szersza niż żuchwa, dlatego zęby trzonowe i przedtrzonowe ścierają się nierównolegle, pod kątem. Miękki pokarm powoduje, że zęby trzonowe i przedtrzonowe nie ścierają się równomiernie na całej powierzchni, co powoduje że na zewnętrznej stronie zębów górnych i wewnętrznej stronie zębów dolnych tworzy się ostra jak nóż krawędź. Należy przynajmniej raz do roku skontaktować się z weterynarzem, który sprawdzi stan uzębienia zwierzęcia i w razie potrzeby odpowiednio je starnikuje. Problemy związane z uzębieniem przekładają się bardzo często na kłopoty w pracy z końmi - trudności przy kiełznaniu, niespokojna głowa, nieakceptowanie wędzidła, problemami z pobieraniem pokarmu oraz przeżuwaniem.
Zootechniczna terminologia części ciała konia
Głowa, na której wyróżnia się:
- Część górna (mózgowa):
- potylicę - za uszami w miejscu, gdzie szyja łączy się z głową
- ciemię - przed i między uszami
- grzywka (czupryna) - pęk włosów pokrywający ciemię
- czoło - znajduje się między oczami
- oczodoły i oczy
- skronie - między małżowiną uszną i okiem
- małżowiny uszne z okolicami przyusznymi
- Część pyskowa (trzewioczaszka):
- nos z grzbietem nosa
- nozdrza
- chrapy
- otwory nosowe
- warga górna
- warga dolna z bródką
- szpara pyskowa z kątami pyskowymi
- lica
- policzki i okolice łzowe
- ganasze
- sanki - czyli dolne i tylne brzegi żuchwy
- rów międzyszczękowy
Szyja na której wyróżnia się:
- boki szyi (lewy i prawy)
- kark
- grzywę - czyli włosień wystający z karku
- wrąb (przegub karkowy)
- podgardle - to dolny brzeg szyi
- przegub gardłowy
- rowki naczyniowe - znajdują się z obu stron szyi w okolicy podgardla
Tułów (kłoda) składa się z:
- Przód tułowia:
- Środek tułowia (łącznik):
- grzbiet
- lędźwie (nerka)
- ożebrowanie klatki piersiowej
- mostek
- brzuch
- podbrzusze
- słabizny
- doły głodowe
- Zad:
Nogi (część wolna kończyny)
- podramię (przedramię)
- nadgarstek (napiąstek)
- nadpęcie
- okolica stawu pęcinowego z ostrogą i szczotką pęcinową
- pęcina
- korona
- kopyto
- kasztany - występują na wewnętrznej stronie przedramienia i stawu skokowego
Konotacje w kulturze
- Koń - podać jego odgłos - to cytat ze słynnej komedii Rejs w reż. Marka Piwowskiego. Odpowiedź Pa-ta-taj jest oczywiście błędna, bo chodziło o odgłos paszczowy.
- Koń go zjadł - staropolskie przysłowie; według jednej z interpretacji chodzi w nim o horrendalnie wysokie koszty utrzymania konia pod wierzch.
- Koń, pomimo że w dziedzinie transportu należy do przeszłości, do dziś stanowi swoisty nobilitujący symbol w motoryzacji. Powszechne jest określanie szybkiego sportowego auta mianem "rumaka", a niektóre firmy obrały właśnie konia jako logo firmowe (Ferrari) lub logo typu samochodu (Ford Mustang). Koń, tym razem mitologiczny (Pegaz), jest marką hiszpańskich ciężarówek i ciągników siodłowych PEGASO. Osobliwym przypadkiem wykorzystania nazwy konia jako marki samochodu jest rodzimy Tarpan, bynajmniej nie kojarzony ani z rewelacyjnymi osiagami, ani nawet z nadzwyczajna mocą.
Organizacje
Polska
Linki zewnętrzne
